อุปฺปนฺนานนฺติ ชาตานํ ภูตานํ นิพฺพตฺตานํฯ เวยฺยาพาธิกานนฺติ เอตฺถ พฺยาพาโธติ ธาตุกฺโขโภ, ตํสมุฏฺฐานา จ กุฏฺฐคณฺฑปีฬกาทโยฯ พฺยาพาธโต อุปฺปนฺนตฺตา เวยฺยาพาธิกาฯ เวทนานนฺติ ทุกฺขเวทนา อกุสลวิปากเวทนาฯ ตาสํ เวยฺยาพาธิกานํ เวทนานํฯ อพฺยาพชฺฌปรมตายาติ นิทฺทุกฺขปรมตายฯ ยาว ตํ ทุกฺขํ สพฺพํ ปหีนํ โหติ ตาวาติ อตฺโถฯ

เอวมิทํ สงฺเขปโต ปฏิสงฺขา โยนิโส ปจฺจยปริโภคลกฺขณํ ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลํ เวทิตพฺพํฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ – จีวราทโย หิ ยสฺมา เต ปฏิจฺจ นิสฺสาย ปริภุญฺชมานา ปาณิโน อยนฺติ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา ปจฺจยาติ วุจฺจนฺติฯ เต ปจฺจเย สนฺนิสฺสิตนฺติ ปจฺจยสนฺนิสฺสิตํฯ

จตุปาริสุทฺธิสมฺปาทนวิธิ

[19] เอวเมตสฺมิํ จตุพฺพิเธ สีเล สทฺธาย ปาติโมกฺขสํวโร สมฺปาเทตพฺโพฯ สทฺธาสาธโน หิ โส, สาวกวิสยาตีตตฺตา สิกฺขาปทปญฺญตฺติยาฯ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยาจนปฏิกฺเขโป เจตฺถ นิทสฺสนํฯ ตสฺมา ยถา ปญฺญตฺตํ สิกฺขาปทํ อนวเสสํ สทฺธาย สมาทิยิตฺวา ชีวิเตปิ อเปกฺขํ อกโรนฺเตน สาธุกํ สมฺปาเทตพฺพํฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ –

‘‘กิกีว อณฺฑํ จมรีว วาลธิํ,

ปิยํว ปุตฺตํ นยนํว เอกกํ;

ตเถว สีลํ อนุรกฺขมานกา,

สุเปสลา โหถ สทา สคารวา’’ติฯ

อปรมฺปิ วุตฺตํ – ‘‘เอวเมว โข ปหาราท ยํ มยา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, ตํ มม สาวกา ชีวิตเหตุปิ นาติกฺกมนฺตี’’ติ (อ. นิ. 8.19)ฯ อิมสฺมิํ จ ปนตฺเถ อฏวิยํ โจเรหิ พทฺธเถรานํ วตฺถูนิ เวทิตพฺพานิฯ

มหาวตฺตนิอฏวิยํ กิร เถรํ โจรา กาฬวลฺลีหิ พนฺธิตฺวา นิปชฺชาเปสุํฯ เถโร ยถานิปนฺโนว สตฺตทิวสานิ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อนาคามิผลํ ปาปุณิตฺวา ตตฺเถว กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติฯ

อปรมฺปิ เถรํ ตมฺพปณฺณิทีเป ปูติลตาย พนฺธิตฺวา นิปชฺชาเปสุํฯ โส วนทาเห อาคจฺฉนฺเต วลฺลิํ อจฺฉินฺทิตฺวาว วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา สมสีสี หุตฺวา ปรินิพฺพายิฯ ทีฆภาณกอภยตฺเถโร ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ อาคจฺฉนฺโต ทิสฺวา เถรสฺส สรีรํ ฌาเปตฺวา เจติยํ การาเปสิฯ ตสฺมา อญฺโญปิ สทฺโธ กุลปุตฺโต –

ปาติโมกฺขํ วิโสเธนฺโต, อปฺเปว ชีวิตํ ชเห;

ปญฺญตฺตํ โลกนาเถน, น ภินฺเท สีลสํวรํฯ

ยถา จ ปาติโมกฺขสํวโร สทฺธาย, เอวํ สติยา อินฺทฺริยสํวโร สมฺปาเทตพฺโพฯ สติสาธโน หิ โส, สติยา อธิฏฺฐิตานํ อินฺทฺริยานํ อภิชฺฌาทีหิ อนนฺวาสฺสวนียโตฯ ตสฺมา ‘‘วรํ, ภิกฺขเว, ตตฺตาย อโยสลากาย อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย จกฺขุนฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺฐํ, น ตฺเวว จกฺขุวิญฺเญยฺเยสุ รูเปสุ อนุพฺยญฺชนโส นิมิตฺตคฺคาโห’’ติ (สํ. นิ. 4.235) อาทินา นเยน อาทิตฺตปริยายํ สมนุสฺสริตฺวา รูปาทีสุ วิสเยสุ จกฺขุทฺวาราทิปวตฺตสฺส วิญฺญาณสฺส อภิชฺฌาทีหิ อนฺวาสฺสวนียํ นิมิตฺตาทิคฺคาหํ อสมฺมุฏฺฐาย สติยา นิเสเธนฺเตน เอส สาธุกํ สมฺปาเทตพฺโพฯ เอวํ อสมฺปาทิเต หิ เอตสฺมิํ ปาติโมกฺขสํวรสีลมฺปิ อนทฺธนิยํ โหติ อจิรฏฺฐิติกํ, อสํวิหิตสาขาปริวารมิว สสฺสํฯ หญฺญเต จายํ กิเลสโจเรหิ, วิวฏทฺวาโร วิย คาโม ปรสฺส หารีหิฯ จิตฺตญฺจสฺส ราโค สมติวิชฺฌติ, ทุจฺฉนฺนมคารํ วุฏฺฐิ วิยฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ –

‘‘รูเปสุ สทฺเทสุ อโถ รเสสุ,

คนฺเธสุ ผสฺเสสุ จ รกฺข อินฺทฺริยํ;

เอเต หิ ทฺวารา วิวฏา อรกฺขิตา,

หนนฺติ คามํว ปรสฺส หาริโน’’ฯ

‘‘ยถา อคารํ ทุจฺฉนฺนํ, วุฏฺฐี สมติวิชฺฌติ;

เอวํ อภาวิตํ จิตฺตํ, ราโค สมติวิชฺฌตี’’ติฯ (ธ. ป. 13);

สมฺปาทิเต ปน ตสฺมิํ ปาติโมกฺขสํวรสีลมฺปิ อทฺธนิยํ โหติ จิรฏฺฐิติกํ, สุสํวิหิตสาขาปริวารมิว สสฺสํฯ

น หญฺญเต จายํ กิเลสโจเรหิ , สุสํวุตทฺวาโร วิย คาโม ปรสฺส หารีหิฯ น จสฺส จิตฺตํ ราโค สมติวิชฺฌติ, สุจฺฉนฺนมคารํ วุฏฺฐิ วิยฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘รูเปสุ สทฺเทสุ อโถ รเสสุ,

คนฺเธสุ ผสฺเสสุ จ รกฺข อินฺทฺริยํ;

เอเต หิ ทฺวารา ปิหิตา สุสํวุตา,

น หนฺติ คามํว ปรสฺส หาริโน’’ฯ

‘‘ยถา อคารํ สุจฺฉนฺนํ, วุฏฺฐี น สมติวิชฺฌติ;

เอวํ สุภาวิตํ จิตฺตํ, ราโค น สมติวิชฺฌตี’’ติฯ (ธ. ป. 14);

อยํ ปน อติอุกฺกฏฺฐเทสนาฯ

จิตฺตํ นาเมตํ ลหุปริวตฺตํ, ตสฺมา อุปฺปนฺนํ ราคํ อสุภมนสิกาเรน วิโนเทตฺวา อินฺทฺริยสํวโร สมฺปาเทตพฺโพ, อธุนาปพฺพชิเตน วงฺคีสตฺเถเรน วิยฯ

เถรสฺส กิร อธุนาปพฺพชิตสฺส ปิณฺฑาย จรโต เอกํ อิตฺถิํ ทิสฺวา ราโค อุปฺปชฺชติฯ ตโต อานนฺทตฺเถรํ อาห –

‘‘กามราเคน ฑยฺหามิ, จิตฺตํ เม ปริฑยฺหติ;

สาธุ นิพฺพาปนํ พฺรูหิ, อนุกมฺปาย โคตมา’’ติฯ (สํ. นิ. 1.212; เถรคา. 1232);

เถโร อาห –

‘‘สญฺญาย วิปริเยสา, จิตฺตํ เต ปริฑยฺหติ;

นิมิตฺตํ ปริวชฺเชหิ, สุภํ ราคูปสญฺหิตํ;

อสุภาย จิตฺตํ ภาเวหิ, เอกคฺคํ สุสมาหิตํฯ (สํ. นิ. 1.212; เถรคา. 1233-1234);

‘‘สงฺขาเร ปรโต ปสฺส, ทุกฺขโต โน จ อตฺตโต;

นิพฺพาเปหิ มหาราคํ, มา ฑยฺหิตฺโถ ปุนปฺปุน’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.212);

เถโร ราคํ วิโนเทตฺวา ปิณฺฑาย จริฯ อปิจ อินฺทฺริยสํวรปูรเกน ภิกฺขุนา กุรณฺฑกมหาเลณวาสินา จิตฺตคุตฺตตฺเถเรน วิย โจรกมหาวิหารวาสินา มหามิตฺตตฺเถเรน วิย จ ภวิตพฺพํฯ

กุรณฺฑกมหาเลเณ กิร สตฺตนฺนํ พุทฺธานํ อภินิกฺขมนจิตฺตกมฺมํ มโนรมํ อโหสิ, สมฺพหุลา ภิกฺขู เสนาสนจาริกํ อาหิณฺฑนฺตา จิตฺตกมฺมํ ทิสฺวา ‘‘มโนรมํ, ภนฺเต , จิตฺตกมฺม’’นฺติ อาหํสุฯ เถโร อาห ‘‘อติเรกสฏฺฐิ เม, อาวุโส, วสฺสานิ เลเณ วสนฺตสฺส จิตฺตกมฺมํ อตฺถีติปิ น ชานามิ, อชฺช ทานิ จกฺขุมนฺเต นิสฺสาย ญาต’’นฺติฯ เถเรน กิร เอตฺตกํ อทฺธานํ วสนฺเตน จกฺขุํ อุมฺมีเลตฺวา เลณํ น อุลฺโลกิตปุพฺพํฯ เลณทฺวาเร จสฺส มหานาครุกฺโขปิ อโหสิฯ โสปิ เถเรน อุทฺธํ น อุลฺโลกิตปุพฺโพฯ อนุสํวจฺฉรํ ภูมิยํ เกสรนิปาตํ ทิสฺวาวสฺส ปุปฺผิตภาวํ ชานาติฯ

ราชา เถรสฺส คุณสมฺปตฺติํ สุตฺวา วนฺทิตุกาโม ติกฺขตฺตุํ เปเสตฺวา อนาคจฺฉนฺเต เถเร ตสฺมิํ คาเม ตรุณปุตฺตานํ อิตฺถีนํ ถเน พนฺธาเปตฺวา ลญฺชาเปสิ ‘‘ตาว ทารกา ถญฺญํ มา ลภิํสุ, ยาว เถโร น อาคจฺฉตี’’ติฯ เถโร ทารกานํ อนุกมฺปาย มหาคามํ อคมาสิฯ ราชา สุตฺวา ‘‘คจฺฉถ ภเณ, เถรํ ปเวเสถ สีลานิ คณฺหิสฺสามี’’ติ อนฺเตปุรํ อภิหราเปตฺวา วนฺทิตฺวา โภเชตฺวา ‘‘อชฺช, ภนฺเต, โอกาโส นตฺถิ, สฺเว สีลานิ คณฺหิสฺสามีติ เถรสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา โถกํ อนุคนฺตฺวา เทวิยา สทฺธิํ วนฺทิตฺวา นิวตฺติฯ เถโร ราชา วา วนฺทตุ เทวี วา, ‘‘สุขี โหตุ, มหาราชา’’ติ วทติฯ เอวํ สตฺตทิวสา คตาฯ ภิกฺขู อาหํสุ ‘‘กิํ, ภนฺเต, ตุมฺเห รญฺเญปิ วนฺทมาเน เทวิยาปิ วนฺทมานาย ‘‘สุขี โหตุ, มหาราช’’อิจฺเจว วทถาติฯ เถโร ‘‘นาหํ, อาวุโส, ราชาติ วา เทวีติ วา ววตฺถานํ กโรมี’’ติ วตฺวา สตฺตาหาติกฺกเมน ‘‘เถรสฺส อิธ วาโส ทุกฺโข’’ติ รญฺญา วิสฺสชฺชิโต กุรณฺฑกมหาเลณํ คนฺตฺวา รตฺติภาเค จงฺกมํ อารูหิฯ นาครุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา ทณฺฑทีปิกํ คเหตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถสฺส กมฺมฏฺฐานํ อติปริสุทฺธํ ปากฏํ อโหสิฯ เถโร ‘‘กิํ นุ เม อชฺช กมฺมฏฺฐานํ อติวิย ปกาสตี’’ติ อตฺตมโน มชฺฌิมยามสมนนฺตรํ สกลํ ปพฺพตํ อุนฺนาทยนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ตสฺมา อญฺโญปิ อตฺตตฺถกาโม กุลปุตฺโต –

มกฺกโฏว อรญฺญมฺหิ, วเน ภนฺตมิโค วิย;

พาโล วิย จ อุตฺรสฺโต, น ภเว โลลโลจโนฯ

อโธ ขิเปยฺย จกฺขูนิ, ยุคมตฺตทโส สิยา;

วนมกฺกฏโลลสฺส, น จิตฺตสฺส วสํ วเชฯ

มหามิตฺตตฺเถรสฺสาปิ มาตุ วิสคณฺฑกโรโค อุปฺปชฺชิ, ธีตาปิสฺสา ภิกฺขุนีสุ ปพฺพชิตา โหติฯ สา ตํ อาห – ‘‘คจฺฉ อยฺเย, ภาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา มม อผาสุกภาวํ อาโรเจตฺวา เภสชฺชมาหรา’’ติฯ สา คนฺตฺวา อาโรเจสิฯ เถโร อาห – ‘‘นาหํ มูลเภสชฺชาทีนิ สํหริตฺวา เภสชฺชํ ปจิตุํ ชานามิ, อปิจ เต เภสชฺชํ อาจิกฺขิสฺสํ – ‘‘อหํ ยโต ปพฺพชิโต, ตโต ปฏฺฐาย น มยา โลภสหคเตน จิตฺเตน อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา วิสภาครูปํ โอโลกิตปุพฺพํ, อิมินา สจฺจวจเนน มาตุยา เม ผาสุ โหตุ, คจฺฉ อิทํ วตฺวา อุปาสิกาย สรีรํ ปริมชฺชา’’ติฯ สา คนฺตฺวา อิมมตฺถํ อาโรเจตฺวา ตถา อกาสิฯ อุปาสิกาย ตํขณํเยว คณฺโฑ เผณปิณฺโฑ วิย วิลียิตฺวา อนฺตรธายิ, สา อุฏฺฐหิตฺวา ‘‘สเจ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ธเรยฺย, กสฺมา มม ปุตฺตสทิสสฺส ภิกฺขุโน ชาลวิจิตฺเรน หตฺเถน สีสํ น ปรามเสยฺยา’’ติ อตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรสิฯ ตสฺมา –

กุลปุตฺตมานิ อญฺโญปิ, ปพฺพชิตฺวาน สาสเน;

มิตฺตตฺเถโรว ติฏฺเฐยฺย, วเร อินฺทฺริยสํวเรฯ

ยถา ปน อินฺทฺริยสํวโร สติยา, ตถา วีริเยน อาชีวปาริสุทฺธิ สมฺปาเทตพฺพาฯ วีริยสาธนา หิ สา, สมฺมารทฺธวีริยสฺส มิจฺฉาชีวปฺปหานสมฺภวโตฯ ตสฺมา อเนสนํ อปฺปติรูปํ ปหาย วีริเยน ปิณฺฑปาตจริยาทีหิ สมฺมา เอสนาหิ เอสา สมฺปาเทตพฺพา ปริสุทฺธุปฺปาเทเยว ปจฺจเย ปฏิเสวมาเนน อปริสุทฺธุปฺปาเท อาสีวิเส วิย ปริวชฺชยตาฯ ตตฺถ อปริคฺคหิตธุตงฺคสฺส สงฺฆโต, คณโต, ธมฺมเทสนาทีหิ จสฺส คุเณหิ ปสนฺนานํ คิหีนํ สนฺติกา อุปฺปนฺนา ปจฺจยา ปริสุทฺธุปฺปาทา นามฯ ปิณฺฑปาตจริยาทีหิ ปน อติปริสุทฺธุปฺปาทาเยวฯ ปริคฺคหิตธุตงฺคสฺส ปิณฺฑปาตจริยาทีหิ ธุตคุเณ จสฺส ปสนฺนานํ สนฺติกา ธุตงฺคนิยมานุโลเมน อุปฺปนฺนา ปริสุทฺธุปฺปาทา นามฯ เอกพฺยาธิวูปสมตฺถญฺจสฺส ปูติหริฏกีจตุมธุเรสุ อุปฺปนฺเนสุ ‘‘จตุมธุรํ อญฺเญปิ สพฺรหฺมจาริโน ปริภุญฺชิสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา หริฏกีขณฺฑเมว ปริภุญฺชมานสฺส ธุตงฺคสมาทานํ ปติรูปํ โหติฯ เอส หิ ‘‘อุตฺตมอริยวํสิโก ภิกฺขู’’ติ วุจฺจติฯ

เย ปเนเต จีวราทโย ปจฺจยา, เตสุ ยสฺส กสฺสจิ ภิกฺขุโน อาชีวํ ปริโสเธนฺตสฺส จีวเร จ ปิณฺฑปาเต จ นิมิตฺโตภาสปริกถาวิญฺญตฺติโย น วฏฺฏนฺติฯ เสนาสเน ปน อปริคฺคหิตธุตงฺคสฺส นิมิตฺโตภาสปริกถา วฏฺฏนฺติฯ ตตฺถ นิมิตฺตํ นาม เสนาสนตฺถํ ภูมิปริกมฺมาทีนิ กโรนฺตสฺส ‘‘กิํ, ภนฺเต, กริยติ, โก การาเปตี’’ติ คิหีหิ วุตฺเต ‘‘น โกจิ’’ติ ปฏิวจนํ, ยํ วา ปนญฺญมฺปิ เอวรูปํ นิมิตฺตกมฺมํฯ โอภาโส นาม ‘‘อุปาสกา ตุมฺเห กุหิํ วสถา’’ติฯ ปาสาเท, ภนฺเตติฯ ‘‘ภิกฺขูนํ ปน อุปาสกา ปาสาโท น วฏฺฏตี’’ติ วจนํ, ยํ วา ปนญฺญมฺปิ เอวรูปํ โอภาสกมฺมํฯ ปริกถา นาม ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส เสนาสนํ สมฺพาธ’’นฺติ วจนํ, ยา วา ปนญฺญาปิ เอวรูปา ปริยายกถาฯ เภสชฺเช สพฺพมฺปิ วฏฺฏติฯ ตถา อุปฺปนฺนํ ปน เภสชฺชํ โรเค วูปสนฺเต ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ, น วฏฺฏตีติฯ

ตตฺถ วินยธรา ‘‘ภควตา ทฺวารํ ทินฺนํ, ตสฺมา วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ สุตฺตนฺติกา ปน ‘‘กิญฺจาปิ อาปตฺติ น โหติ, อาชีวํ ปน โกเปติ, ตสฺมา น วฏฺฏติ’’จฺเจว วทนฺติฯ

โย ปน ภควตา อนุญฺญาตาปิ นิมิตฺโตภาสปริกถาวิญฺญตฺติโย อกโรนฺโต อปฺปิจฺฉตาทิคุเณเยว นิสฺสาย ชีวิตกฺขเยปิ ปจฺจุปฏฺฐิเต อญฺญตฺเรว โอภาสาทีหิ อุปฺปนฺนปจฺจเย ปฏิเสวติ, เอส ‘‘ปรมสลฺเลขวุตฺตี’’ติ วุจฺจติ, เสยฺยถาปิ เถโร สาริปุตฺโตฯ

โส กิรายสฺมา เอกสฺมิํ สมเย ปวิเวกํ พฺรูหยมาโน มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรน สทฺธิํ อญฺญตรสฺมิํ อรญฺเญ วิหรติ, อถสฺส เอกสฺมิํ ทิวเส อุทรวาตาพาโธ อุปฺปชฺชิตฺวา อติทุกฺขํ ชเนสิฯ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร สายนฺหสมเย ตสฺสายสฺมโต อุปฏฺฐานํ คโต เถรํ นิปนฺนํ ทิสฺวา ตํ ปวตฺติํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ปุพฺเพ เต, อาวุโส, เกน ผาสุ โหตี’’ติ ปุจฺฉิฯ เถโร อาห, ‘‘คิหิกาเล เม, อาวุโส, มาตา สปฺปิมธุสกฺกราทีหิ โยเชตฺวา อสมฺภินฺนขีรปายาสํ อทาสิ, เตน เม ผาสุ อโหสี’’ติฯ โสปิ อายสฺมา ‘‘โหตุ, อาวุโส, สเจ มยฺหํ วา ตุยฺหํ วา ปุญฺญํ อตฺถิ, อปฺเปว นาม สฺเว ลภิสฺสามา’’ติ อาหฯ

อิมํ ปน เนสํ กถาสลฺลาปํ จงฺกมนโกฏิยํ รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา สุตฺวา ‘‘สฺเว อยฺยสฺส ปายาสํ อุปฺปาเทสฺสามี’’ติ ตาวเทว เถรสฺส อุปฏฺฐากกุลํ คนฺตฺวา เชฏฺฐปุตฺตสฺส สรีรํ อาวิสิตฺวา ปีฬํ ชเนสิฯ อถสฺส ติกิจฺฉานิมิตฺตํ สนฺนิปติเต ญาตเก อาห – ‘‘สเจ สฺเว เถรสฺส เอวรูปํ นาม ปายาสํ ปฏิยาเทถ, ตํ มุญฺจิสฺสามี’’ติฯ เต ‘‘ตยา อวุตฺเตปิ มยํ เถรานํ นิพทฺธํ ภิกฺขํ เทมา’’ติ วตฺวา ทุติยทิวเส ตถารูปํ ปายาสํ ปฏิยาทิยิํสุฯ

มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร ปาโตว อาคนฺตฺวา ‘‘อาวุโส, ยาว อหํ ปิณฺฑาย จริตฺวา อาคจฺฉามิ, ตาว อิเธว โหหี’’ติ วตฺวา คามํ ปาวิสิฯ เต มนุสฺสา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา เถรสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา วุตฺตปฺปการสฺส ปายาสสฺส ปูเรตฺวา อทํสุฯ เถโร คมนาการํ ทสฺเสสิฯ เต ‘‘ภุญฺชถ – ภนฺเต, ตุมฺเห, อปรมฺปิ ทสฺสามา’’ติ เถรํ โภเชตฺวา ปุน ปตฺตปูรํ อทํสุฯ เถโร คนฺตฺวา ‘‘หนฺทาวุโส สาริปุตฺต, ปริภุญฺชา’’ติ อุปนาเมสิฯ เถโรปิ ตํ ทิสฺวา ‘‘อติมนาโป ปายาโส, กถํ นุ โข อุปฺปนฺโน’’ติ จินฺเตนฺโต ตสฺส อุปฺปตฺติมูลํ ทิสฺวา อาห – ‘‘อาวุโส โมคฺคลฺลาน, อปริโภคารโห ปิณฺฑปาโต’’ติฯ โสปายสฺมา ‘‘มาทิเสน นาม อาภตํ ปิณฺฑปาตํ น ปริภุญฺชตี’’ติ จิตฺตมฺปิ อนุปฺปาเทตฺวา เอกวจเนเนว ปตฺตํ มุขวฏฺฏิยํ คเหตฺวา เอกมนฺเต นิกุชฺเชสิฯ ปายาสสฺส สห ภูมิยํ ปติฏฺฐานา เถรสฺส อาพาโธ อนฺตรธายิ, ตโต ปฏฺฐาย ปญฺจจตฺตาลีส วสฺสานิ น ปุน อุปฺปชฺชิฯ ตโต มหาโมคฺคลฺลานํ อาห – ‘‘อาวุโส, วจีวิญฺญตฺติํ นิสฺสาย อุปฺปนฺโน ปายาโส อนฺเตสุ นิกฺขมิตฺวา ภูมิยํ จรนฺเตสุปิ ปริภุญฺชิตุํ อยุตฺตรูโป’’ติฯ อิมญฺจ อุทานํ อุทาเนสิ –

‘‘วจีวิญฺญตฺติวิปฺผารา, อุปฺปนฺนํ มธุปายสํ;

สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาหํ, สาชีโว ครหิโต มมฯ

‘‘ยทิปิ เม อนฺตคุณํ, นิกฺขมิตฺวา พหิ จเร;

เนว ภินฺเทยฺยํ อาชีวํ, จชมาโนปิ ชีวิตํฯ

‘‘อาราเธมิ สกํ จิตฺตํ, วิวชฺเชมิ อเนสนํ;

นาหํ พุทฺธปฺปฏิกุฏฺฐํ, กาหามิ จ อเนสน’’นฺติฯ

จิรคุมฺพวาสิกอมฺพขาทกมหาติสฺสตฺเถรวตฺถุปิ เจตฺถ กเถตพฺพํฯ เอวํ สพฺพถาปิฯ

‘‘อเนสนาย จิตฺตมฺปิ, อชเนตฺวา วิจกฺขโณ;

อาชีวํ ปริโสเธยฺย, สทฺธาปพฺพชิโต ยตี’’ติฯ

ยถา จ วีริเยน อาชีวปาริสุทฺธิ, ตถา ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลํ ปญฺญาย สมฺปาเทตพฺพํฯ ปญฺญาสาธนํ หิ ตํ, ปญฺญวโต ปจฺจเยสุ อาทีนวานิสํสทสฺสนสมตฺถภาวโตฯ ตสฺมา ปหาย ปจฺจยเคธํ ธมฺเมน สเมน อุปฺปนฺเน ปจฺจเย ยถาวุตฺเตน วิธินา ปญฺญาย ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนฺเตน สมฺปาเทตพฺพํฯ

ตตฺถ ทุวิธํ ปจฺจเวกฺขณํ ปจฺจยานํ ปฏิลาภกาเล, ปริโภคกาเล จฯ ปฏิลาภกาเลปิ หิ ธาตุวเสน วา ปฏิกูลวเสน วา ปจฺจเวกฺขิตฺวา ฐปิตานิ จีวราทีนิ ตโต อุตฺตริ ปริภุญฺชนฺตสฺส อนวชฺโชว ปริโภโค, ปริโภคกาเลปิฯ ตตฺรายํ สนฺนิฏฺฐานกโร วินิจฺฉโย –

จตฺตาโร หิ ปริโภคา เถยฺยปริโภโค, อิณปริโภโค, ทายชฺชปริโภโค, สามิปริโภโคติฯ ตตฺร สงฺฆมชฺเฌปิ นิสีทิตฺวา ปริภุญฺชนฺตสฺส ทุสฺสีลสฺส ปริโภโค เถยฺยปริโภโค นามฯ สีลวโต อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริโภโค อิณปริโภโค นามฯ ตสฺมา จีวรํ ปริโภเค ปริโภเค ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ, ปิณฺฑปาโต อาโลเป อาโลเป, ตถา อสกฺโกนฺเตน ปุเรภตฺตปจฺฉาภตฺตปุริมยามมชฺฌิมยามปจฺฉิมยาเมสุฯ สจสฺส อปจฺจเวกฺขโตว อรุณํ อุคฺคจฺฉติ, อิณปริโภคฏฺฐาเน ติฏฺฐติฯ เสนาสนมฺปิ ปริโภเค ปริโภเค ปจฺจเวกฺขิตพฺพํฯ เภสชฺชสฺส ปฏิคฺคหเณปิ ปริโภเคปิ สติปจฺจยตาว วฏฺฏติฯ เอวํ สนฺเตปิ ปฏิคฺคหเณ สติํ กตฺวา ปริโภเค อกโรนฺตสฺเสว อาปตฺติ, ปฏิคฺคหเณ ปน สติํ อกตฺวา ปริโภเค กโรนฺตสฺส อนาปตฺติฯ

จตุพฺพิธา หิ สุทฺธิ เทสนาสุทฺธิ, สํวรสุทฺธิ, ปริเยฏฺฐิสุทฺธิ, ปจฺจเวกฺขณสุทฺธีติฯ ตตฺถ เทสนาสุทฺธิ นาม ปาติโมกฺขสํวรสีลํฯ ตญฺหิ เทสนาย สุชฺฌนโต เทสนาสุทฺธีติ วุจฺจติฯ สํวรสุทฺธิ นาม อินฺทฺริยสํวรสีลํฯ ตญฺหิ ‘‘น ปุน เอวํ กริสฺสามี’’ติ จิตฺตาธิฏฺฐานสํวเรเนว สุชฺฌนโต สํวรสุทฺธีติ วุจฺจติฯ ปริเยฏฺฐิสุทฺธิ นาม อาชีวปาริสุทฺธิสีลํฯ

ตญฺหิ อเนสนํ ปหาย ธมฺเมน สเมน ปจฺจเย อุปฺปาเทนฺตสฺส ปริเยสนาย สุทฺธตฺตา ปริเยฏฺฐิสุทฺธีติ วุจฺจติฯ ปจฺจเวกฺขณสุทฺธิ นาม ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลํฯ ตญฺหิ วุตฺตปฺปกาเรน ปจฺจเวกฺขเณน สุชฺฌนโต ปจฺจเวกฺขณสุทฺธีติ วุจฺจติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปฏิคฺคหเณ ปน สติํ อกตฺวา ปริโภเค กโรนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติฯ

สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ ปจฺจยปริโภโค ทายชฺชปริโภโค นามฯ เต หิ ภควโต ปุตฺตา, ตสฺมา ปิตุสนฺตกานํ ปจฺจยานํ ทายาทา หุตฺวา เต ปจฺจเย ปริภุญฺชนฺติฯ กิํปเนเต ภควโต ปจฺจเย ปริภุญฺชนฺติ, อุทาหุ คิหีนํ ปจฺจเย ปริภุญฺชนฺตีติฯ คิหีหิ ทินฺนาปิ ภควตา อนุญฺญาตตฺตา ภควโต สนฺตกา โหนฺติ, ตสฺมา ภควโต ปจฺจเย ปริภุญฺชนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ธมฺมทายาทสุตฺตญฺเจตฺถ สาธกํฯ

ขีณาสวานํ ปริโภโค สามิปริโภโค นามฯ เต หิ ตณฺหาย ทาสพฺยํ อตีตตฺตา สามิโน หุตฺวา ปริภุญฺชนฺติฯ

อิเมสุ ปริโภเคสุ สามิปริโภโค จ ทายชฺชปริโภโค จ สพฺเพสํ วฏฺฏติฯ อิณปริโภโค น วฏฺฏติฯ เถยฺยปริโภเค กถาเยว นตฺถิฯ โย ปนายํ สีลวโต ปจฺจเวกฺขิตปริโภโค, โส อิณปริโภคสฺส ปจฺจนีกตฺตา อาณณฺยปริโภโค วา โหติ, ทายชฺชปริโภเคเยว วา สงฺคหํ คจฺฉติฯ สีลวาปิ หิ อิมาย สิกฺขาย สมนฺนาคตตฺตา เสกฺโขตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ อิเมสุ ปน ปริโภเคสุ ยสฺมา สามิปริโภโค อคฺโค, ตสฺมา ตํ ปตฺถยมาเนน ภิกฺขุนา วุตฺตปฺปการาย ปจฺจเวกฺขณาย ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนฺเตน ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลํ สมฺปาเทตพฺพํฯ เอวํ กโรนฺโต หิ กิจฺจการี โหติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ปิณฺฑํ วิหารํ สยนาสนญฺจ,

อาปญฺจ สงฺฆาฏิรชูปวาหนํ;

สุตฺวาน ธมฺมํ สุคเตน เทสิตํ,

สงฺขาย เสเว วรปญฺญสาวโกฯ

‘‘ตสฺมา หิ ปิณฺเฑ สยนาสเน จ,

อาเป จ สงฺฆาฏิรชูปวาหเน;

เอเตสุ ธมฺเมสุ อนูปลิตฺโต,

ภิกฺขุ ยถา โปกฺขเร วาริพินฺทุฯ (สุ. นิ. 393-394);

‘‘กาเลน ลทฺธา ปรโต อนุคฺคหา,

ขชฺเชสุ โภชฺเชสุ จ สายเนสุ จ;

มตฺตํ ส ชญฺญา สตตํ อุปฏฺฐิโต,

วณสฺส อาเลปนรูหเน ยถาฯ

‘‘กนฺตาเร ปุตฺตมํสํว, อกฺขสฺสพฺภญฺชนํ ยถา;

เอวํ อาหาเร อาหารํ, ยาปนตฺถมมุจฺฉิโต’’ติฯ

อิมสฺส จ ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลสฺส ปริปูรการิตาย ภาคิเนยฺยสงฺฆรกฺขิตสามเณรสฺส วตฺถุ กเถตพฺพํฯ โส หิ สมฺมา ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชิฯ ยถาห –

‘‘อุปชฺฌาโย มํ ภุญฺชมานํ, สาลิกูรํ สุนิพฺพุตํ;

มา เหว ตฺวํ สามเณร, ชิวฺหํ ฌาเปสิ อสญฺญโตฯ

‘‘อุปชฺฌายสฺส วโจ สุตฺวา, สํเวคมลภิํ ตทา;

เอกาสเน นิสีทิตฺวา, อรหตฺตํ อปาปุณิํฯ

‘‘โสหํ ปริปุณฺณสงฺกปฺโป, จนฺโท ปนฺนรโส ยถา;

สพฺพาสวปริกฺขีโณ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติฯ

‘‘ตสฺมา อญฺโญปิ ทุกฺขสฺส, ปตฺถยนฺโต ปริกฺขยํ;

โยนิโส ปจฺจเวกฺขิตฺวา, ปฏิเสเวถ ปจฺจเย’’ติฯ

เอวํ ปาติโมกฺขสํวรสีลาทิวเสน จตุพฺพิธํฯ

ปฐมสีลปญฺจกํ

[20] ปญฺจวิธโกฏฺฐาสสฺส ปฐมปญฺจเก อนุปสมฺปนฺนสีลาทิวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏิสมฺภิทายํ –